مقدمه
هندوانه (Citrullus lanatus) یکی از محصولات جالیزی مهم در ایران به‌ویژه در استان‌های خوزستان، کرمان، سیستان و بلوچستان، فارس و بوشهر است. عملکرد، کیفیت، طعم و ماندگاری این محصول به‌شدت تحت تأثیر مدیریت تغذیه‌ای مزرعه است. تغذیه مناسب گیاه هندوانه نه‌تنها رشد رویشی و زایشی را تنظیم می‌کند، بلکه مقاومت آن را در برابر تنش‌های محیطی و بیماری‌ها افزایش می‌دهد. در این مقاله به بررسی اهمیت عناصر غذایی، زمان‌بندی و راهکارهای تغذیه‌ای مؤثر برای افزایش عملکرد و کیفیت محصول هندوانه می‌پردازیم.
نقش تغذیه در رشد و عملکرد هندوانه
تغذیه مؤثر یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در موفقیت زراعت هندوانه است. از مرحله‌ی سبز شدن بذر تا رسیدن میوه، گیاه نیازمند ترکیبی از عناصر پرمصرف (ماکرو) و کم‌مصرف (میکرو) است. عدم تأمین به‌موقع این عناصر می‌تواند منجر به کاهش تشکیل گل، رشد غیرمتعادل، کاهش قند میوه و افزایش ریزش میوه‌ها شود.
عناصر غذایی اصلی مورد نیاز هندوانه
1. نیتروژن (N)
نقش: افزایش رشد رویشی، رشد سریع بوته و توسعه برگ‌ها زمان مصرف: در مراحل اولیه رشد (قبل از گل‌دهی) کمبود: زرد شدن برگ‌های پایینی، کاهش رشد مصرف بیش‌ازحد: رشد زیاد بوته و تأخیر در گل‌دهی و تشکیل میوه
2. فسفر (P)
نقش: تحریک ریشه‌زایی، افزایش تعداد گل و میوه زمان مصرف: همراه با کود پایه هنگام کاشت کمبود: برگ‌های بنفش‌رنگ، کاهش گل‌دهی فرم مناسب: سوپر فسفات تریپل یا اسید فسفریک (در آبیاری قطره‌ای)
3. پتاسیم (K)
نقش: بهبود کیفیت میوه، طعم، افزایش قند، افزایش مقاومت به خشکی و بیماری زمان مصرف: از قبل گل‌دهی تا رسیدن میوه کمبود: لبه‌سوزی برگ‌ها، میوه‌های بی‌طعم و نارس منبع توصیه‌شده: سولفات پتاسیم (سازگار با خاک‌های شور)
4. کلسیم (Ca)
نقش: استحکام دیواره سلولی، کاهش ترک خوردگی میوه کمبود: پوسیدگی گلگاه، رشد نامتعادل محلول‌پاشی کلسیم بورات توصیه می‌شود در دوران رشد سریع میوه
5. منیزیم (Mg)
نقش: کلروفیل‌سازی و فتوسنتز کمبود: زرد شدن بین رگبرگ‌های برگ‌های پیر کاربرد: سولفات منیزیم همراه آبیاری
6. عناصر ریزمغذی (Micronutrients)
عنصر نقش کمبود آهن (Fe) تولید کلروفیل زردی بین رگبرگ‌ها در برگ‌های جوان روی (Zn) رشد جوانه‌ها کوتولگی، کوچک شدن برگ‌ها بر (B) تشکیل گل و گرده ریزش گل، کاهش باردهی منگنز (Mn) فتوسنتز نقاط نکروتیک روی برگ‌ها
روش‌های تغذیه در کشت هندوانه
1. تغذیه پایه (قبل از کاشت)
کاربرد کودهای آلی پوسیده (۲۵–۳۰ تن در هکتار) فسفر و پتاسیم به‌صورت پایه با شخم زمستانه مصرف آهک یا گوگرد بسته به pH خاک
2. تغذیه در طول فصل رشد
استفاده از کودهای محلول در آب همراه آبیاری (فرتی‌گیشن) محلول‌پاشی ریزمغذی‌ها در مراحل حساس مصرف نیتروژن در ۳ نوبت: قبل از گل‌دهی، زمان تشکیل میوه، رشد نهایی
3. تغذیه برگی (Foliar Feeding)
موثر در خاک‌های شور یا آهکی عناصر پرمصرف و ریزمغذی‌ها (مثل بور، روی، منگنز) زمان: ۵۰٪ گل‌دهی، زمان رشد میوه، قبل از برداشت
الگوی پیشنهادی مصرف کود (در هکتار)
| مرحله رشد | نوع کود | مقدار |
|---|---|---|
| پیش از کاشت | فسفات آمونیوم + گوگرد | ۱۵۰–۲۰۰ کیلوگرم |
| ۳–۵ برگی | اوره یا نیترات آمونیوم | ۵۰–۷۰ کیلوگرم |
| قبل از گل‌دهی | سولفات پتاسیم + منیزیم | ۵۰–۶۰ کیلوگرم |
| رشد میوه | کلسیم بورات (محلول‌پاشی) | ۲ در هزار |
| قبل از برداشت | فسفیت پتاسیم (برای قند میوه) | ۲ لیتر در هکتار |
خطاهای رایج در تغذیه هندوانه
- استفاده بیش از حد نیتروژن → رشد زیاد و میوه‌های آبدار اما بی‌طعم
- عدم مصرف پتاسیم → کاهش قند و ماندگاری
- بی‌توجهی به pH خاک → جذب ضعیف عناصر
- عدم محلول‌پاشی در خاک‌های آهکی → کمبود ریزمغذی‌ها
نقش تغذیه در کیفیت بازارپسند هندوانه
پتاسیم: افزایش قند و رنگ کلسیم و بر: استحکام پوست، کاهش ترک‌خوردگی فسفر: افزایش یکنواختی رسیده شدن میوه‌ها بور: افزایش درصد گل‌های ماده و باردهی بیشتر
مدیریت تغذیه در شرایط کم‌آبی و شوری
استفاده از کودهای پتاسه سولفاته به‌جای کلروره کاهش دفعات کوددهی و تقسیم آن در چند نوبت استفاده از اسیدهای آمینه و جلبک دریایی در محلول‌پاشی برای کاهش تنش
جمع‌بندی
تغذیه دقیق و علمی، یکی از ارکان موفقیت در کشت هندوانه است. تأمین متعادل عناصر پرمصرف و ریزمغذی‌ها در زمان مناسب، نه‌تنها باعث افزایش عملکرد و کیفیت میوه می‌شود، بلکه پایداری تولید در شرایط سخت محیطی را نیز تضمین می‌کند.
منابع علمی
- Nutritional Management of Watermelon – ResearchGate
- Effect of Fertilizer Strategies on Watermelon Yield – ScienceDirect
- موسسه تحقیقات علوم باغبانی کشور – دستورالعمل تغذیه‌ای هندوانه (۱۴۰۲)
- پژوهشکده خاک و آب کشور – تحلیل کمبود عناصر غذایی در جالیزهای ایران
