بیماری‌های قارچی برنج در شمال ایران و راهکارهای کنترل علمی و بومی

مقدمه

برنج یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی ایران است که سطح زیرکشت بالایی در استان‌های شمالی کشور، به‌ویژه گیلان، مازندران و گلستان دارد. در کنار آفات مخرب، بیماری‌های قارچی از جدی‌ترین تهدیدها برای تولید پایدار برنج محسوب می‌شوند. این بیماری‌ها می‌توانند عملکرد را تا بیش از ۵۰٪ کاهش دهند و کیفیت دانه را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهند.

در این مقاله به بررسی رایج‌ترین بیماری‌های قارچی برنج در ایران، عوامل مؤثر در بروز آن‌ها، و روش‌های گوناگون کنترل شامل راهکارهای زراعی، بیولوژیک، شیمیایی و IPM خواهیم پرداخت.

مهم‌ترین بیماری‌های قارچی برنج

1. بلاست برنج (Rice Blast)

عامل بیماری: قارچ Magnaporthe oryzae

بلاست خطرناک‌ترین بیماری قارچی برنج در جهان و ایران است. این بیماری در هر سه مرحله‌ی رشد گیاه – برگ، گره و خوشه – مشاهده می‌شود.

علائم:

• روی برگ: لکه‌های بیضی‌شکل خاکستری با حاشیه قهوه‌ای

• روی گره: سیاه شدن ساقه و شکستن آن

• روی خوشه: سفید شدن کامل خوشه (Blast neck)

شرایط مساعد:

• رطوبت بالا، شبنم، بارندگی، تهویه ضعیف

• نیتروژن‌دهی بیش از حد

📷 تصویر: بلاست گره‌ای برنج
(در Canva می‌توان طراحی کرد)

2. شیت بلایت (Sheath Blight)

عامل بیماری: قارچ Rhizoctonia solani

این بیماری از پایین‌ترین برگ‌ها شروع شده و به‌تدریج به بالا سرایت می‌کند.

علائم:

• لکه‌های قهوه‌ای بیضی روی غلاف

• خشک شدن ناگهانی و خوابیدگی گیاه

• افزایش علف‌های هرز میزبان در کنار مزرعه

شرایط مساعد:

• دمای ۲۵–۳۵ درجه سانتی‌گراد، رطوبت بالای ۹۰٪

• تراکم بالای بوته

3. سیاهک خوشه‌ای (False Smut)

عامل بیماری: Ustilaginoidea virens

از بیماری‌های نوظهور در شمال کشور. با توسعه مکانیزاسیون و بارندگی‌های دیرهنگام، در سال‌های اخیر شیوع یافته است.

علائم:

• خوشه‌ها به جای دانه، توده‌های سبز مایل به زرد قارچی تولید می‌کنند

• کاهش کیفیت برنج برداشت‌شده

4. پوسیدگی طوقه (Foot Rot)

عامل بیماری: Fusarium spp.

در مراحل اولیه رشد، باعث پژمردگی و مرگ گیاهچه‌ها می‌شود.

عوامل گسترش بیماری‌های قارچی

روش‌های کنترل بیماری‌های قارچی برنج

1. کنترل زراعی (Cultural Control)

• تناوب زراعی: کاهش منابع قارچ در خاک

• کاهش تراکم کشت: افزایش تهویه بین ردیف‌ها

• استفاده بهینه از کود نیتروژن: کنترل رشد رویشی و کاهش حساسیت به بلاست

• مدیریت بقایای گیاهی: شخم عمیق پس از برداشت برای دفن بقایای آلوده

• آبیاری تناوبی: به‌ویژه در مراحل حساس خوشه‌دهی

2. کنترل بیولوژیکی (Biological Control)

الف) قارچ‌های آنتاگونیست مانند Trichoderma spp.

• رهاسازی تریکودرما در خاک باعث رقابت و تخریب قارچ‌های بیماری‌زا می‌شود.

• فرم‌های تجاری آن مانند “Trichomix” در ایران موجود است.

ب) باکتری‌های آنتاگونیست مانند Pseudomonas fluorescens

• باعث القای مقاومت در گیاه برنج می‌شود.

• استفاده در خزانه و در مرحله نشاکاری مؤثرتر است.

ج) ترکیب بیوکنترل و کود آلی

• استفاده از کمپوست غنی‌شده با عوامل بیولوژیک در آماده‌سازی زمین پیش از کاشت

🔗 مطالعه موردی:
Biocontrol of Rice Blast by Trichoderma spp. – ScienceDirect

3. کنترل شیمیایی (Chemical Control)

استفاده از قارچ‌کش‌های مؤثر باید طبق اصول IPM و با توجه به مرحله رشد گیاه انجام شود.

زمان مناسب مصرف:

• هنگام بروز اولین علائم روی برگ‌ها (بلاست یا شیت بلایت)

• پیش از آغاز خوشه‌دهی برای پیشگیری از سیاهک

قارچ‌کش‌های پرکاربرد:

💡 نکات ایمنی:

• رعایت زمان کارنس (۷–۱۵ روز)

• عدم تکرار یک قارچ‌کش در دو نسل متوالی

• استفاده همراه با مواد ترکننده برای جذب بهتر

4. مدیریت تلفیقی بیماری‌ها (IPM)

IPM نه‌تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهد بلکه از تخریب اکوسیستم جلوگیری می‌کند.

مؤلفه‌های کلیدی IPM در بیماری‌های قارچی:

• پایش مستمر مزارع: شناسایی علائم اولیه بیماری

• آزمایش خاک و مدیریت مواد آلی

• تلفیق قارچ‌کش‌های شیمیایی با تریکودرما یا باکتری‌های زیستی

• استفاده از ارقام مقاوم مانند فجر، خزر، و ندا

• رعایت تقویم زراعی منطقه‌ای و هشدارهای سازمان جهاد کشاورزی

نتیجه‌گیری

بیماری‌های قارچی، به‌ویژه بلاست، شیت بلایت و سیاهک خوشه‌ای، تهدیدی جدی برای پایداری تولید برنج در شمال ایران هستند. رویکردهایی که صرفاً به روش‌های شیمیایی متکی باشند، پایداری اکولوژیکی و سلامت انسان را تهدید می‌کنند. بهترین راهکار، تلفیق تمام روش‌های موجود در قالب مدیریت تلفیقی بیماری‌ها (IDM) است.

آینده‌ی تولید برنج سالم در گرو آگاهی، آموزش کشاورزان، و حمایت از فناوری‌های زیستی بومی‌سازی‌شده است.

منابع علمی

1. IRRI – International Rice Research Institute
   🔗 https://www.irri.org

2. Gnanamanickam, S.S. (2009). Biological Control of Rice Diseases. Springer.
   🔗 https://link.springer.com/book/10.1007/978-1-4020-9110-9

3. FAO Guide to Rice Disease Management
   🔗 https://www.fao.org/rice2010/en/rice3.htm

4. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی – راهنمای بیماری‌های برنج شمال کشور
   🔗 https://areeo.ac.ir