مقدمه
برنج نه‌تنها یک محصول اساسی در سبد غذایی ایرانیان است، بلکه برای کشاورزان استان‌های شمالی کشور، منبع معیشتی اصلی به شمار می‌رود. با این حال، این محصول همواره در معرض تهدید آفات متعدد قرار دارد که مهم‌ترین آن‌ها، کرم ساقه‌خوار برنج (Chilo suppressalis) است. این آفت با خسارات مستقیم به ساقه و خوشه‌های برنج، سالانه عملکرد مزارع را به طور چشمگیری کاهش می‌دهد.
در این مقاله به بررسی جامع زیست‌شناسی این آفت، عوامل گسترش آن در شمال کشور، و روش‌های متنوع و علمی برای کنترل پایدار آن خواهیم پرداخت.
زیست‌شناسی کرم ساقه‌خوار برنج
کرم ساقه‌خوار از خانواده Crambidae بوده و در مرحله بالغ به‌صورت شب‌پره‌ای قهوه‌ای رنگ با رگه‌های عرضی ظاهر می‌شود. لاروهای این حشره، عامل اصلی خسارت هستند که پس از خروج از تخم، به داخل ساقه نفوذ کرده و از بافت‌های داخلی تغذیه می‌کنند.
چرخه زندگی
-
تخم‌ریزی: شب‌پره‌ها تخم‌ها را روی برگ‌ها یا نیام‌های برنج می‌گذارند.
-
لارو: ۵ تا ۶ سن لاروی دارد که در این مراحل بیشترین خسارت را وارد می‌کند.
-
شفیره: تبدیل به شب‌پره در داخل ساقه یا بقایای گیاهی.
-
در شمال ایران، معمولاً ۳ تا ۴ نسل در سال دیده می‌شود.
مناطق شیوع در شمال کشور
شالیزارهای استان‌های گیلان، مازندران، و گلستان به دلیل رطوبت بالا، خاک سنگین، و کاشت یکنواخت برنج، محیط بسیار مناسبی برای گسترش این آفت فراهم می‌کنند. بر اساس گزارشات سازمان جهاد کشاورزی مازندران، در سال‌هایی که مدیریت درستی صورت نگرفته، تا ۳۰٪ کاهش عملکرد برنج در برخی مزارع ثبت شده است.
عوامل مؤثر بر طغیان آفت
| عامل | تأثیر |
|---|---|
| رطوبت بالا و دمای مناسب | تسریع در رشد و تخم‌ریزی |
| عدم مدیریت بقایای کشت قبلی | پناهگاه زمستان‌گذرانی لاروها |
| کاشت ارقام حساس | بیشتر دچار نفوذ و تخریب لاروها می‌شوند |
| استفاده نامناسب از سموم | مقاومت و افزایش جمعیت آفت |
روش‌های کنترل کرم ساقه‌خوار برنج
1. کنترل زراعی (Cultural Control)
-
تناوب زراعی با محصولاتی مانند کلزا یا لوبیا باعث قطع چرخه زندگی آفت می‌شود.
-
آبیاری تناوبی برای کاهش شرایط مطلوب رطوبتی در مزرعه.
-
استفاده از ارقام مقاوم مانند “شفق”، “خزر” و “فجر”.
-
جمع‌آوری و شخم بقایای آلوده برای حذف لاروهای زمستان‌گذران.
2. کنترل مکانیکی و فیزیکی
-
تله نوری برای شکار شب‌پره‌ها در زمان اوج پرواز.
-
تله فرمونی برای پایش جمعیت آفت و اختلال در جفت‌گیری.
-
نصب توری نایلونی روی نهالستان‌ها به‌ویژه در مرحله خزانه‌گیری.
3. کنترل بیولوژیک (Biological Control)
استفاده از عوامل طبیعی مانند شکارگرها، پارازیتوئیدها، و میکروارگانیسم‌ها یکی از پایدارترین روش‌ها برای کنترل آفات محسوب می‌شود.
الف) زنبور تریکوگراما (Trichogramma spp.)
این زنبورها تخم‌های شب‌پره را پارازیته کرده و از خروج لاروها جلوگیری می‌کنند.
-
نحوه استفاده: رهاسازی کارت‌های حامل زنبور در مزرعه، هر ۷-۱۰ روز یکبار در فصل پرواز آفت.
-
مزایا: بدون خطر برای محیط و انسان.
ب) باکتری Bacillus thuringiensis (Bt)
باکتری Bt با تولید سم پروتئینی خاص، باعث مرگ لاروها می‌شود.
-
نحوه استفاده: محلول‌پاشی بر روی برگ‌ها در زمان خروج لاروهای جوان.
-
برندهای رایج در ایران: زی‌توکس، بایولار.
🔗 اطلاعات بیشتر در ScienceDirect
ج) استفاده از اردک‌ها در شالیزار
روشی بومی که در گیلان و مازندران رواج دارد. اردک‌ها با خوردن لاروها، علف‌های هرز و کاهش آفات کمک بزرگی در تولید ارگانیک برنج می‌کنند.
📷 تصویر: اردک‌ها در مزرعه برنج شمال ایران
4. کنترل شیمیایی (Chemical Control)
اگرچه روش‌های شیمیایی به دلیل سرعت بالا محبوب هستند، اما استفاده نادرست از آن‌ها می‌تواند منجر به بروز مقاومت، نابودی حشرات مفید و آلودگی منابع طبیعی شود.
زمان مناسب سم‌پاشی
-
زمان طلایی زمانی است که بیشترین تخم‌ها تفریخ شده اما لاروها هنوز وارد ساقه نشده‌اند.
-
با استفاده از تله فرمونی می‌توان این زمان را دقیق تعیین کرد.
سموم پرکاربرد در ایران
| سم | نام تجاری | اثر اصلی | ویژگی |
|---|---|---|---|
| فوزالن | زولون | تماس و گوارشی | مؤثر در نسل اول |
| کارتاپ | کارتاپ 50% | سیستمیک و گوارشی | جذب توسط برگ و ساقه |
| کلرپیریفوس | دورسبان | عصبی، قوی | نیازمند احتیاط بالا |
| لامبدا سای‌هالوترین | کلتان | ضربه به سیستم عصبی | مؤثر بر نسل دوم |
| ایمیداکلوپرید + دلتامترین | پروتئوس | دوگانه | تأثیر بیشتر روی لاروهای جوان |
نکات مهم ایمنی
-
سم‌پاشی با تجهیزات مناسب، ماسک، و در ساعات اولیه صبح انجام شود.
-
رعایت دوره کارنس (معمولاً ۱۵ روز) ضروری است.
-
از تکرار مداوم یک نوع سم پرهیز شود.
🔗 فهرست سموم مجاز – سازمان حفظ نباتات
5. مدیریت تلفیقی آفات (IPM)
مدیریت تلفیقی، ترکیبی از تمام روش‌های فوق بر اساس شرایط مزرعه، زمان طغیان آفت، و مرحله رشد گیاه است. اصول IPM عبارت‌اند از:
-
پایش مستمر آفت با تله‌ها و بازدیدهای منظم
-
اولویت دادن به روش‌های غیرشیمیایی
-
استفاده از سموم در صورت عبور از آستانه خسارت اقتصادی
مزیت IPM کاهش هزینه، حفظ محیط‌زیست، و پایداری در تولید است.
نتیجه‌گیری
کرم ساقه‌خوار برنج یکی از مخرب‌ترین آفات شالیزارهای شمال ایران است. اگرچه روش‌های شیمیایی همچنان ابزار مؤثری در کنترل آفات هستند، اما اتکا به آن‌ها به‌تنهایی، راهکاری پایدار نیست. استفاده از ترکیب روش‌های بیولوژیک، زراعی، و مکانیکی در قالب مدیریت تلفیقی آفات، بهترین مسیر برای کنترل مؤثر، کاهش هزینه‌ها و حفظ محیط‌زیست است.
آینده کشاورزی بر پایه دانش، نظارت مستمر و تلفیق روش‌ها خواهد بود.
منابع علمی
-
Liu, Y., et al. (2021). Integrated pest management for rice stem borer. Crop Protection.
🔗 https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0261219421001256 -
FAO: IPM in Rice Production.
🔗 https://www.fao.org/3/x6907e/x6907e05.htm -
سازمان حفظ نباتات ایران: فهرست سموم مجاز
🔗 https://ppd.maj.ir -
پژوهشکده برنج کشور (۱۴۰۳): راهنمای جامع کنترل بیولوژیک در شالیزار
